Korte inhoud van de route

De fietsroute start vanaf het Nederlands Baksteenmuseum De Panoven te Zevenaar. 
Allereerst gaat het over dijken en weggetjes langs het noordelijk gedeelte van het Rijnstrangengebied. Uiteindelijk komt men uit in Pannerden. Via dijken loopt de route verder naar Herwen en vandaar rondom de Bijland naar Tolkamer. De route kruist vervolgens de oude bedding van de Rijn en brengt u naar Lobith. Vanaf hier gaat de route langs de Oude Rijnstrang in de Ossenwaard naar Herwen. Vanaf hier loopt de route via Babberich en de geslechte Liemerse Overlaat naar Oud-Zevenaar.

Op de kaart hieronder is de route in blauw weergegeven. Het begin en eindpunt van de route wordt aangegeven door de "Panoven-pijl"

Tip: Indien u op de blauw-onderstreepte woorden op deze pagina klikt of op afbeeldingen in de tekst krijgt u de desbetreffende website of afbeelding te zien.

	Deze fietstocht is online geplaatst op de site van de "Gelderse Poort", waar naast veel fietsroutes in dit schitterende rivierenlandschap ook andere interessante informatie is te vinden omtrent ontstaansgeschiedenis, landschap, cultuur, recreatiemogelijkheden  e.d. van dit unieke nationaal landschap. Klik op de gans links om deze site te bezoeken !!!
Routebeschrijving en MP-3 spelers:	Deze zijn verkrijgbaar in het "Informatiecentrum De Gelderse Poort", ondergebracht op het terrein van Het Nederlands Baksteenmuseum De Panoven, Panovenweg 18, 6905 DW Zevenaar -   0316-523520.
Startpunt Panoven en instappunt Tolkamer:	De "Herberg" van het Recreatiecentrum en Baksteenmuseum De Panoven, Panovenweg 18, 6905 DW Zevenaar U kunt de route ook gaan fietsen vanuit Tolkamer. Instappunt is dan routevolgnummer 65. Aangekomen bij de Panoven gaat u dan verder met volgnummer 1 van de route. U dient dan wel te regelen dat van te voren de mp3-spelers worden afgehaald bij de Panoven en deze later worden terugbezorgd.
Afstanden:	45 km - volledige route - U moet er van uit gaan dat de tocht een volle dag in beslag neemt, waarbij de tijd op de diverse rustpunten en de "aanstekers" onderweg voor een bakje "leut",  of iets waar men leut van krijgt is meegerekend. (7 uur) 35,5 km - kortere route, hierbij wordt het stuk route dat loopt naar Kandia bij Loo overgeslagen.
Moeilijkheidsgraad:	De route gaat grotendeels over verharde fietspaden en wegen. Er zijn geen stukken in de route opgenomen, waar moet worden geklommen.
Karakteristiek:	Deze route biedt veel variatie. Men gaat over dijken en smalle fietspaden door het rivierenlandschap van de Gelderse poort.
Plaatsen:	Oud-Zevenaar, Ooij, Pannerden, Aerdt, Herwen, Tuindorp, Tolkamer, Lobith, Babberich
	Info-punt Gelderse Poort in Nederlands Baksteen Museum de Panoven, Panovenweg, 18, 6905 DW Zevenaar -    0316-523520.
	Klik op logo hiernaast om naar adressen/sites van andere Info-centra binnen het gebied van de Gelderse Poort (ook in Duitsland) te gaan waar kaartmateriaal en andere info te verkrijgen is.
Fietsverhuur:	Pelgrom Fietsplus, Kerkstraat 44, 6901 AD  Zevenaar – 0316-523296 - neem voor grotere aantallen voor groepen contact op met Info-punt Gelderse Poort in de Panoven !
	De fietsroute loopt door de uiterwaarden langs de Bijland. Bij hoog water is deze route niet te volgen indien het waterpeil bij Lobith hoger is dan 11,00+NAP. Klik op de afbeelding om te controleren hoe hoog thans het waterpeil van de Rijn is in Lobith !
	Deze routebeschrijving is geplaatst op Internet en is daar ook te downloaden. U hebt daarbij de mogelijkheid de diverse links die u in de tekst ziet staan te bekijken. De url is: https://runtil10.tripod.com/fietsroute_4_Peilstok-route/Fietsroute_4_-_Met_de_peilstok_in_rivier_en_land.htm .

U hebt meegekregen een MP-3 speler. Op deze speler staan de diverse teksten die op de verschillende rustpunten kunnen worden afgeluisterd. Neem even de tijd om de gebruiksaanwijzing die bij de MP3-speler zit door te lezen.
Elk geluidsfragment heeft zijn eigen nummer. In de routebeschrijving hieronder zijn met een CD aangegeven de diverse rustpunten waar men de geluidsfragmenten dient af te luisteren.Elk geluidsfragment is genummerd. In de beschrijving hieronder staat bij elk rustpunt aangegeven welk geluidsfragmentnummer men dient af te luisteren op de betreffende plek.

Routebeschrijving:

• We nemen eerst even in de "Herberg" van de Panoven een bakje koffier met "iets erbij" om voldoende krachten op te doen voor de tocht en beginnen met het

•   afluisteren van het 1e geluidsfragment (Algemene inleiding op vertrekpunt de Panoven)

Vervolgens stappen we op de fiets en gaan aan de route beginnen. 

1. Met de rug staande naar de "Herberg" vanaf de Panoven rechtsafgaan
2. Op punt waar vanaf rechts de Ooijselandweg op de route uitkomt links aanhouden
3. Einde weg linksaf
4. Dijk naar rechts opgaan

• Aan de linkerzijde van u ziet u de Rosandepolder met daarachter een van de Rijnstrangen. Daarachter in de verte ligt de Grote Gelderse Waard.
  

• Onderweg tijdens deze tocht zult u merken dat de dijken zeer kronkelen. 

  Dit is niet gedaan om de stroom van het water af te remmen tijdens hoog water, maar is het gevolg van talloze dijkdoorbraken. Bij elke bocht in de dijk heeft zulk een catastrofe zich in het verleden voorgedaan. Hiernaast ziet u een kaartje met een globaal overzicht van dijkdoorbraken in het verleden in het gebied van de Gelderse Poort.

  1. overzicht dijkdoorbraken Gelderse Poort

5. Dijk blijven volgen tot op kruising met van rechts komende Pannerdenseweg; hier links aanhouden en fietsstrook op de dijk (De Oliemolen) blijven volgen.

• Routeafkorting voor tocht van 35,5 km

  Ga bij volgende routepunt 6 in plaats van rechtdoor, linksaf op het fietspad de dijk af en volg de Berghoofdseweg richting Pannerden. U blijft rechtdoor rijden (brug over, dijk op) tot de kruising met de Deukerdijk/Hoogeweg in Pannerden. Ga op deze kruising linksaf de Deukerdijk op. Pak de route vervolgens weer op met de eerste items en geluidsfragment 4 die volgen na routevolgnummer 37

     

6. Op voorrangskruising met de dijk overstekend fietspad rechtdoor de fietsstrook op de dijk blijven volgen.

7. Op kruising met Berghoofdseweg die naar links de dijk afgaat rechtdoor de dijk blijven volgen. (De Oliemolen)

• Onderweg komt u langs enkele van de vele dijkdoorbraken die het dorpje Leuven hebben geteisterd.

  De waaij op de afbeelding hiernaast waar u langskomt is "buitengedijkt" Oorspronkelijk liep de dijk veel meer naar links en ging dwars door de Jezuitenwaaij die we straks aandoen.

  2. Waaij langs de Leuvensedijk

8. Door blijven rijden totdat de weg rechtsaf de dijk afgaat;  (pas op gevaarlijke afrit met scherpe bocht naar rechts !!)

• Als u even voordat u de dijk afrijdt naar rechts kijkt, ziet u tuinbouwkassen staan; in het gehele gebied aan de rechterzijde van de dijk tot en met Loo toe bevinden zich zeer veel tuinbouwbedrijven. (We kunnen deze helaas op het vervolg van de route niet goed meer zien door de geluidsschermen van de Betuwelijn.) De reden hiervoor is dat het door dijkdoorbraken opgewoeld zand zich waaiervorming heeft uitgestrekt over de oorspronkelijke zware kleigronden die destijds waren afgezet door de rivier de Rijn toen de dijken er nog niet waren. Het zand vermengde zich met deze klei en door verdere bewerking van de bovengrond is een luchtige, goed waterdoorlatende grond gevormd die uitstekend geschikt is voor de tuinbouw. Ook aan de andere kant van de rivier, bij Huissen waar we vandaag niet zullen komen, zijn zeer veel tuinbouwbedrijven gevestigd. Veel van de tuinders in Groessen/Loo hebben hun roots in Huissen. Hun ouders/voorouders zijn hiernaar toe gekomen omdat er geen grond meer voor hen aan de Huissense kant beschikbaar was. In het geluidsfragment bij de Jezuitenwaaij komen we hier in het kort op terug.

9. Op kruising met Leuvensestraat linksaf gaan richting Groessen/Loo
10. 1^e weg linksaf (Schraleweidsestraat)
11. 1^e weg linksaf (Rijnstrangenweg)
12. 1^e doodlopende weg linksaf (naar huisnummers Rijnstrangenweg 3-5-7-9)
13. Op plaats waar de inmiddels halfverharde weg vlak voor de dijk naar rechts buigt fiets parkeren
14. Trapje dat de dijk opgaat opgaan
15. Op de dijk ziet u nu voor u de Jezuïtenwaaij

• Ga er even rustig bij zitten in het gras en aanschouw deze enorme doorbraak en zijn omgeving.

  (Even verder naar rechts achter de meidoornbosjes in de waard ligt een vrijwel even grote waaij ontstaan tijdens dezelfde periode als waarin dadelijk in het geluidsfragment melding van wordt gemaakt.)  U ziet nog een tankversperring daterende uit de tweede wereldoorlog op de dijk. De waaij liep destijds tot de voet van de tankversperring en bovenop de dijk stond een huis. De tankversperring op de top van de dijk is vernield. Dit soort tankversperringen ziet men op meer plaatsen in het Gelderse Poort gebied. De Duitsers maakten er echter korte metten mee en veel vertraging voor hun opmars leverde dit niet op.

  3. Jezuitenwaaij bij Leuven

   .

•     Even tijd nu voor het beluisteren van het 2e geluidsfragment (Het verdronken Leuven)

16. Zelfde weg terug – via trapje de dijk afgaan en dezelfde weg terugrijden tot punt waar doodlopende weg op hoofdweg uitkwam
17. Op dit punt linksaf gaan en de Rijnstrangenweg vervolgen
18. Weg buigt voor een lange “muur” linksaf; achter deze muur ligt de Betuwespoorlijn. De muur zelf strekt zich aan twee kanten van deze spoorlijn uit vanaf Rotterdam tot en met de grens bij Babberich;
19. Steeds de weg rechtdoor blijven volgen; na een tijdje gaat deze weg over in een fietspad dat de dijk opgaat.
20. Aan de linkerzijde ziet u een bossage.

• Dit is een restant van een van de kleiputten van de steenfabriek Loowaard die niet meer bestaat.

  De dijk waarop u thans rijdt, is dwars door deze kleiputten gelegd. In deze kleiputten is aanwezig de beschermde kamsalamander. Bij het tunnelventilatie gebouw ziet u staan een reusachtige mammoet geschonken door de Projectorganisatie Betuweroute aan de bewoners van Groessen. Restanten van deze mammoets zijn op diverse plaatsen in het Gelderse Poort gebied gevonden (o.a. een kies in de Bijland). Deze kies is te bewonderen in het Liemers Museum te Zevenaar.

  4. Mammoet bij Betuwetunnel

21. Op de dijk even naar rechts gaan; korte pauze bij de picknickplaats; 

•   Even tijd nu voor het beluisteren van het 3e geluidsfragment (De Betuwelijn, Kandia en Het Pannerdens Kanaal)

22. We stappen weer op; even teruggaan naar de plaats waar u de dijk opkwam en vanaf dit punt gewoon rechtdoor blijven rijden op de dijk zelf (Kandiadijk)

• U passeert het links van u liggende gemaal Kandia  waardoor het gehele stroomgebied van de Rijnstrangen, de gehele Drie Dorpen Polder (Pannerden, Aerdt, Herwen)  inclusief het op Duits grondgebied liggende gedeelte en de achter de Elterberg liggende oude Rijnstrang genaamd de Wild afwatert.

23. Steeds rechtdoor blijven rijden;

• De dijk waarop u thans rijdt, is pas aangelegd bij het afsnijden van de open verbinding van het Rijnstrangengebied met de Rijn in 1970.
  Men is van plan in het gebied rechts van u opnieuw een nevengeul te graven op de plaats van het oorspronkelijke Pannerdens Kanaal. Dit kanaal is later iets naar het westen verlegd, omdat de ondergrond van de dijk zeer veel kwelwater doorliet waar Pannerden zeer veel last van had. Een groot gedeelte van het oorspronkelijke kanaal is toen gedempt. Tegelijkertijd is destijds de zogenaamde leidijk rechts van u aangelegd om er voor te zorgen dat het grootste gedeelte van het jaar dit gebied rechts van u vrij van water bleef. Men wil thans de nieuwe nevengeul zo dicht mogelijk tegen de leidijk aanleggen om nieuwe kwelproblemen te voorkomen. De reden voor aanleg van deze nieuwe nevengeul is bij hoogwater meer afvoercapaciteit te krijgen, om op die manier de druk op de dijken te verminderen bij hoog water. Een soortgelijk project (graven nevengeul) is inmiddels uitgevoerd vlak bij de Pleybrug in Arnhem-Zuid (Bakenhof). Op de planning staan voorts nog het aanleggen van nevengeulen bij Angeren/Huissen, bij Westervoort, door Meijnerswijk bij Arnhem en in de Waal bij Lent. Meer info hierover is te vinden op de website http://www.gelderse-poort.com/, pagina water.

24. Doorrijden totdat van de linkerzijde een andere dijkweg (Deukerdijk) op de dijk uitkomt. Op deze plaats rechtdoor blijven rijden.

• U ziet op deze plek rechts een picknickplaats. Stap eens af en bekijk de op de tafel weergegeven geschiedenis van het Pannerdens Kanaal eens.
  Aan de rechterzijde lijkt nog een wiel liggen. Dit is echter geen wiel, maar een restant van het vroegere Pannerdense Kanaal. Verder ziet u dwars door de uiterwaarden achter deze Rijnarm nog een zgn. “leidam” lopen. Het stuk grond tussen de dijk en deze dam heet de “Groene rivier”. Bij hoog water loopt hierdoor parallel met de hoofdstroom water van de rivier de Rijn, die op deze plaats eigenlijk het “Pannerdens Kanaal” heet.

25. Op voorrangskruising waar rechtsaf een brug voert over de groene rivier gaat u rechtdoor.
26. Even verderop komt van links de Rijnstraat op de dijk uit. Stapt u hier even af en kijk even rond.

• Schuin rechts van u ziet u op deze plek achter de bomenrij op de leidijk het fort Pannerden dat de splitsing van Rijn en Waal in oorlogstijden moest beveiligen tegen de aanvallende Duitsers. Helaas, in de Tweede Wereldoorlog hadden de Duitsers daar geen boodschap aan en gingen er gewoon omheen, rechtstreeks richting Grebbeberg.
  Als u even schuin naar rechts achter u kijkt,  ziet u daar in de verte liggen het bekende kasteel Doornenburg. Beide objecten zullen in een andere fietstocht aangedaan worden.

27. We stappen op en rijden even verder tot de Pannerdensche overlaat.

• U ziet een eindje verderop aan de rechterkant van u een merkwaardige constructie – de zogenaamde Pannerdensche overlaat.

  Bij hoogwater, waarbij de in de uiterwaarden gelegen polders van Pannerden overstromen, baant het rivierwater zich een weg over deze overlaat en gaat het pad van het oorspronkelijke Pannerdens Kanaal, nu groene rivier genoemd, volgen. Men is nu van plan om deze overlaat wat te verlagen en verder de opnieuw aan te leggen nevengeul ter plekke van het vroegere Pannerdens Kanaal continue van water te voorzien via duikers in de aan de andere zijde van de overlaat gelegen leidijk. In 1970 was de situatie hier ter plekke zeer kritiek en dreigde de dijk onder meer als gevolg van zeer veel kwelwater door te breken. Slechts met inzet van zeer veel mankracht is dit toen voorkomen. Achter de overlaat ziet u moerasbos. Op het informatiebord dat daarbij is geplaatst ,wordt u het een en ander verteld over dit gebied, dat de naam Lobberdensche Waard draagt. Dit gebied is een goed voorbeeld hoe economie en natuurontwikkeling elkaar niet in de weg hoeven te staan. De klei die een einde verderop in deze waard nog wordt gewonnen, is de grondstof voor bakstenen en dijken. Het grondwater dat door afgraving aan de oppervlakte komt en dat de kleiputten vult, creërt een goede biotoop voor de ontwikkeling van moerasbos en de kolonie aalscholvers die hier zit maakt daar dankbaar gebruik van om ongestoord te kunnen broeden.

  5. Pannerdense Overlaat

28.  Volgende weg linksaf de dijk af (Kerkstraat)

29. De route gaat vervolgens verder door na het kerkhof (achter de kerk zichtbaar) op kruising met de Schoolstraat even rechtaf gaan  naar koffiepauzeplaats tevens VVV-post:

• Cafe-restaurant De Oude Waal, Schoolstraat 6 , Pannerden,   0316-371206

30. Nadat we van de koffie genoten hebben, gaan we even dezelfde weg terug tot de plaats waar de weg vanaf de dijk op de Schoolstraat uitkwam. Nu echter voor het kerkhof rechts aanhouden en de Schoolstraat blijven volgen

31. Op kruispunt rechtsaf (Hoogeweg)

32. Op voorrangskruising met Doornenburgseweg/Wilgenstraat rechtdoor gaan

33. 1^e weg linksaf (Groenestraat)

34. 1^e weg rechtsaf (Ringdam)

35. Doorrijden totdat de weg de dijk opgaat (Deukerdijk); hier rechtsaf de dijk volgen.

• De waterpartijen links van u zijn restanten van dijkdoorbraken met vlak daarachter de stroom van een oude Rijnstrang die vroeger hier dicht tegen de dijk heeft aangelegen. De Deukerdijk heeft deze naam gekregen omdat in deze dijk duikers (dialect dèuker) zijn aangelegd om de Driedorpenpolder te ontwateren.

36.  De dijk maakt vervolgens een enorme boog naar rechts. Op deze plek is de dijk vroeger meermaals doorgebroken.

37. Even verderop op voorrangskruising met de Hoogeweg gewoon rechtdoor op de dijk blijven rijden.

• Instappunt verkorte route

  Fietsers die er voor gekozen hebben om de verkorte route te rijden, zijn via de Berghoofdseweg op dit punt aangekomen. Ze kunnen vanaf hier de route weer oppakken !!!

• Onmiddellijk na de kruising ziet u rechts nog een wiel liggen. 

  Dit is het restant van de dijkdoorbraak in 1926 toen het gehele Gelders eiland onder water is gelopen

  6. Dijkdoorbraak Deukerdijk 1926

• Even verderop bij de picknickplaats ziet u rechts van u weer een wiel liggen.

  Daarachter ligt het gemaal De Oude Rijn. U kunt via de ramen ook het interieur van dit gebouw bewonderen. Als u links naast de watergang even de dijk afloopt, ziet u de uitwatering van dit gemaal met daarnaast een duiker die thans het water van de Driedorpenpolder afvoert.

  7. Gemaal Deukerdijk

•   Neem er even uw gemak van en ga even op de picknickplaats zitten om te luisteren naar het 4e geluidsfragment (Gemaal de Oude Rijn)

38. Na hier even uitgeblazen te hebben de fietstocht rechtdoor vervolgen

• Onderweg ziet u langs de dijk een tweetal gemetselde kolommen. Bij de aanvang van de Tweede Wereldoorlog werden tussen deze twee kolommen balken geplaatst om zo de doorgang op de dijk te blokkeren. Dat dit weinig effectief was tegen het oprukkende Duitse leger spreekt voor zichzelf. Met wat springstof was snel een doorbraak geforceerd.
  

• U passeert nog een oude opslagruimte voor dijkbeheer (dijkmagazijn);

  Dit magazijn was eigendom van het voormalige Polderdistrict Rijn & IJssel. In dit soort magazijnen werd materiaal opgeborgen dat in geval van een dijkdoorbraak van pas zou komen. In het reglement van 1835 werd vastgelegd dat o.a. aanwezig moest zijn: "rijshout, kribpalen, paalbaken, juffers, planken, pinplanken, horden, dijkpalen met ijzer beslag, ijzeren bouten, spijkers in soorten, kruiwagens, draagburrien, handheijen, hamers en seggen, kribhamers, dijkboren, spaakijzers, ijzeren hamers, booren, groote- en handlantarens, pikkransen en toebehoren." Dit magazijn werd in 1879 gebouwd.

  8. Dijkmagazijn

39. U passeert de kerk van Aerdt

• Deze kerk is  toegewijd aan St. Helena en het oudste gedeelte dateert uit de 12^e eeuw. Als u even de dijk afloopt naar de kerk toe, ziet u in de toren nog gemetseld een steen waarop staat aangegeven tot hoe hoog het water tijdens een dijkdoorbraak is gestegen. Jammer genoeg staat er geen jaartal bij. In de kerk worden regelmatig kunstexposities gegeven. 

• café ’t Veerhuys,  Aerdtsedijk 27, Aerdt   0316-247376

40. Bij rotonde aangekomen weg oversteken en dan linksaf richting Babberich/Zevenaar en onmiddellijk daarna voor voorrangskruising rechtsaf en daarna linksaf weg op dijkje ingaan (Molenhoek). Links ziet u een picknick plaatsje. 

•   U ziet hier staan een kasteelachtig gebouw, genaamd Huis Aerdt. Ga er even rustig voor zitten om het 5e geluidsfragment (Huis Aerdt) te beluisteren.

41. Einde van de weg linksaf en onmiddellijk daarna linksaf richting Babberich (Polderdijk)

42. Even verderop ziet u naar links de toegang tot het Huis Aerdt. We gaan hier een kijkje nemen.

• Het Huis Aerdt is een zeer oude havezate uit 1652. 
  Het doet thans mede dienst als infocentrum van de natuurgebied de Gelderse Poort. Deze is geopend  in de periode van 15 april tot 1 oktober op donderdag tot en met zondag. Openstellingstijd is van 10.00 tot 16.00 uur.

43. We gaan weer op pad; vanaf het gebouw naar de dijk toerijden, en op de dijk rechtsaf gaan.
44.  2^e weg rechtsaf het dorp Herwen in (Keurbeek)

• U ziet links van u de Herwense kerk toegewijd aan St. Martinus

45. Op T-splitsing linksaf (Molenstraat)

46. Op voorrangskruising met Batavenweg oversteken (Oppassen zeer snel rijdend verkeer) en rechtdoor de Herwensedijk opgaan.

47. Op de dijk zelf aangekomen linksaf gaan

48. 1^e weg rechtsaf de uiterwaarden in (Putmanskrib)

• U ziet even verderop een bruggetje over een breed water. Dit water heet de Oude Waal en is een van de oude Waalstrangen die zich in het Gelderse Poort gebied bevinden. Deze strang heeft zich langzaam verlegd vanuit de Bijland zelf naar het noorden toe. Deze zich steeds verleggende Waalarm was diegene die in vroeger tijden het dorp Herwen heeft verslonden. 

•   We gaan op deze plaats even naar het 6e geluidsfragment (Het verdronken Herwen) luisteren

49.  Bruggetje over de oude rivierarm De Oude Waal oversteken

50. Fietspad gaat naar rechts de zomerdam rond de Bijland op

• Rechtdoor midden op de Bijland ziet u een tweetal eilandjes liggen. 

  Op deze plaats is onder water een enorme dam ontdekt die in de Romeinse tijd door Drusus in 12 voor Christus is aangelegd om de waterverdeling tussen Rijn en Waal te beinvloeden. Op die plaats is gevonden een grafsteen van Marcus Mallius, 35 jaar uit de 1ste eeuw na Christus volgens inscriptie begraven aan de dijk te Carvium.  Het dorp Carvium (Herwen) lag destijds zoals u gehoord hebt midden in de Bijlandse Waard en is destijds door de Waal verzwolgen.  Ook is gevonden een  altaarsteen gewijd aan Jupiter en vele andere voorwerpen onder andere munten, vaatwerk en sieraden van brons. Beide stenen zijn te zien in het in het Valkhof museum te Nijmegen.

  9. Grafsteen Marcus Mallius

51. 1^e pad linksaf gaan richting Lobith Tolkamer

• U rijdt nu door het recreatiegebied de Bijland heen.
• De Bijland is eigenlijke een oude Waalarm, met een voormalige uiterwaard die vroeger evenals trouwens de rest van het Gelders eiland tot de Betuwe behoorde.Met het uitbaggeren van deze waard is in de eerste helft van de vorige eeuw begonnen voor de zand- en grindwinning

52. Aan het eind gekomen van dit fietspad dat op de dijk uitkomt, linksaf het fietspad opgaan.

• Aan de overzijde van de weg ziet  ziet u het cafe-restaurant de Swaenebloem, Bijland 3, Tolkamer, 0316-541552,  waar u kunt uitblazen op het terras en van het drukke scheepvaartverkeer kunt genieten. In de tuin van dit restaurant staat weergegeven de gedichtenreeks  “De jaargetijden in rivierenland” van schrijver Rien van den Heuvel.

53. Rechtdoor, brug overgaan waaronder de verbinding loopt tussen de Bijland en de Rijn.

• Aan de rechterzijde ziet u nu het vroegere drenkelingenkerkhof dat tevens dienst doet als begraafplaats voor neergestorte vliegers uit de oorlog. Hier is onder meer begraven de bemanning van een geallieerd vliegtuig dat destijds in de Beyenwaard (gelegen aan de dijkweg van Tolkamer naar Spijk is neergestort., zoals reeds verwoord in de gesproken tekst over het verdronken Herwen.

54.  Doorrijden over fietspad onderaan de dijk. Bij hoog water stroomt het water over deze verlaagde dijk de Bijland in. Om beschadiging van de dijk te voorkomen, is deze van een massieve bekleding met golfbrekers voorzien.

55.  Op Y-splitsing van fietspaden rechtsaf het pad dat de dijk opgaat volgen.

56.  Op de dijk linksaf gaan.

• U ziet aan de rechterkant de vluchthaven voor schepen van Tuindorp-Tolkamer.

57. Vlak voor plaatsnaambord Tolkamer rechtsaf het weggetje dat op de dijk loopt ingaan (alleen voor voetgangers – dus even een klein stukje lopen).

58. Links van u ziet u nu het dorpje Tuindorp.

59. Recht voor ziet u een rustplaats met vlaggemast. 

• Stap hier even rustig af en ga er lekker bij zitten. 

  Tijd op even te genieten van het uitzicht op de immer drukke rivier en het afluisteren van het:   7e geluidsfragment (Tuindorp Bodewes)

  10. Tuindorp Bodewes

60. Weer even terug gaan en nu onmiddellijk naar rechts de dijk afgaan en beneden aangekomen rechtsaf de Astreastraat ingaan 

61.  Rechtdoor blijven rijden de Bernicestraat in; deze gaat even verderop in de bocht naar links over in de Carnalaan

62. Einde van de weg rechtsaf gaan de hoger gelegen weg lang de dijk op; u rijdt nu Tuindorp uit; dan naar rechtsaf gaan

• U rijdt door een doorgang (coupure) in de verhoogde dijk die rondom Tuindorp is aangelegd na het hoogwater van 1995; destijds werd slechts met zeer veel moeite voorkomen dat het dorp onder water liep; de coupure kan met schotten worden afgesloten bij zeer hoog water

63. Op plaats waar doorgaande weg naar links afbuigt rechtsaanhouden en weg langs de scheepswerf de Hoop blijven volgen.

64. Volgende T-kruising Bij poort scheepswerf buigt de weg naar links de dijk op. Op deze dijk rechtsaf gaan.(Polweg)

65. Vervolgens ziet u recht voor u de Rijnpromenade van Tolkamer. Deze opgaan.

• Instappunt route op Rijnpromenade Tolkamer

  Fietsers die er voor gekozen hebben om Tolkamer als instappunt in de route te kiezen beginnen de route op deze plaats !! Aangekomen bij de Panoven gaat men dan verder met volgnummer 1 van de route.

• U kunt hier op de terrassen even rustig uitblazen en wat te drinken of te eten nemen. U kunt het volgende gedeelte van de tekst alvast even doorlezen en daarna even rustig de tijd nemen om te luisteren naar het:

  8e geluidsfragment (De Europakade) Aan de rechterkant ziet u het drijvend Chinees restaurant Hongkong ,  Europakade 6, Tolkamer, 0316-547866.  Goed punt om wat "exotisch" te bikken met mooi uitzicht over de rivier als u achter in de "serre" zit. U kunt eventueel ook een rondvaart maken op de Rijn met Rederij Witjes,  Europakade 6, Tolkamer, Tel. 0316-543391 U bent dan natuurlijk wel veel later terug op de "basis" !!. Klik hier voor meer info omtrent Tolkamer en omgeving !! Het dorp Tolkamer was vroeger zeer levendig omdat het diende als douanepunt. Alle schepen moesten hier aanleggen en zich inklaren. Vele winkeliers en horecabazen verdienden hier hun brood mee. Een zeer oud en bekend café is het "Wacht am Rhein", Veerstraat 1, Tolkamer, 0316541620

  11. Rijnpromenade Tolkamer

66. De route vervolgen we vanaf de Rijnpromenade richting Spijk door langs de kiosken op te rijden.

67. We gaan een klein bruggetje over een doorgang in de kade. Als u naar beneden kijkt ziet u de zware deur waarmee deze doorgang wordt afgesloten bij hoogwater om te voorkomen dat het dorp Tolkamer onder water loopt.

• Vlak na het bruggetje staat aan de linkerzijde  een appartementengebouw.

  Als u voor dit gebouw naar links kijkt ziet u achter de muur de Hoofdstraat van Tolkamer. Deze hoofdstraat heette vroeger Boterdijk.(het woord boter heeft niets met boter van doen maar is een oude term voor water) Deze lange dijkweg  (boterweg) ging in vroeger tijden rechtdoor dwars door de huidige Rijn op de plaats waar u nu staat, ging verder met een flauwe boog naar links en kwam uit bij de dubbele bomenrij die u aan de overkant van het water ziet staan. Vandaar liep de dijk door naar Schenckenschanz,, een Nederlandse vesting op het splitsingspunt destijds van Rijn en Waal. De vestiging is in 1586 gebouwd door Schenk van Nydeggen in opdracht van de Staten-generaal van Nederland. Het splitsingpunt van de Rijn lag destijds bij deze plaats. De rivier de Waal stroomde ongeveer ter hoogte van Tuindorp door de huidige Bijland en kwam bij Pannerden weer uit. De Rijn liep even verderop voor u langs en maakte een grote boog om Lobith heen richting Elten en vandaar verderop richting Herwen en Aerdt.  Het dorpje Schenkenschanz ligt thans nog op een eiland genaamd Salmorth , dat u aan de overkant van de Rijn ziet. Deze naam is een samentrekking van salm (zalm) en oth dat bank betekent. Vermoedelijk was in vroegere tijden ter plekke een paaiplaats voor zalmen. U zult zich waarschijn afvragen, wat vreemd, het gebied aan de overzijde van de Rijn is immers Duits gebied. Echter in vroegere tijden was dit beslist niet zo. De grenzen hebben hier zeer grillig gelopen. Het hertogdom Gelre had namelijk ook bezittingen in  de omgeving van het het huidige Emmerich, Goch en omgeving en nog diverse andere stukken grond in het huidige Duitsland. Daarentegen was het hertogdom Kleef de baas over Huissen, Duiven, Loo, Groessen, Zevenaar, Wehl en het gehele Gelders eiland en voorts Kekerdom en Leuth. Tijdens het Weens congres in 1815 werd besloten tot een grondruil, waarbij de eerder genoemde Nederlandse plaatsen aan Nederland werden overgedragen, terwijl het gebied ten oosten van Emmerich en het gebied rondom Schenkenschanz aan Pruissen werd overgedragen. Meer info over dit alles op de site Graafschap in de Middeleeuwen.

  12. Schenkenschanz 1672

68. Even verderop ziet u rechts van u ziet u het peilgebouw voor het meten van de rivierwaterstand.

69. Even verderop maakt het fietspad een bochtje naar rechts en gaat verderop rechtdoor op de dijk. (Overlaat)

• Op dit punt liep destijds de rivier de Rijn langs Tolkamer op met een grote boog richting Lobith. 

  Alle huizen links van u stonden er destijds natuurlijk niet. Tot 1959 was deze dijk tot Villa Copera bij de steenfabriek sterk verlaagd en fungeerde zij als overlaat voor het Rijnwater. Dit was een uitvloeisel van oude verdragen met de Pruisische overheid nog daterende uit 1771 die ten grondslag had de waterafvoer te vergroten bij hoog water door gebruik te maken van het huidige Rijnstrangengebied, waardoor de Duitse dijken minder gevaar liepen om door te breken. Vermeldingswaard zijn de plannen van rijkswaterstaat als uitvloeisel van de voorlopige regeringsplannen voor maatregelen bij de hoogwaterbestrijding (ruimte voor de rivieren) om bij de aanleg van de nieuwe vluchthaven voor schepen in de Beijenwaard in 2008 verderop richting Spijk opnieuw een inlaat te maken voor rivierwater, waardoor het Rijnstrangengebied opnieuw als overloopgebied kan worden gebruikt.

  13. Spijkse Overlaat in werking

70. 45.  Rechtdoor blijven rijden tot voorrangskruising; op dit punt rechtsaf het fietspad/strook opgaan richting Spijk (Spijksedijk)

•   De huidige brasserie Villa Copera, Spijksedijk 2, Spijk Tolkamer 0316-542816,  was destijds het kantoor van de Copera steenfabriek die er achter ligt, waarvan de naam later in Daams veranderde.

71. Door blijven rijden tot u rechts van u een zand- en grindopslag annex verwerkingsplaats ziet. Hier linksaf gaan de Tengnagelwaard in.

• Op dit kruispunt ziet u heel in de verte het dorp Spijk langs de dijk liggen.

  Aan de andere kant van de rivier nog steeds het eiland Salmorth. Wat zeer velen niet zullen weten is dat vanaf 1859 Zevenaar een spoorlijnverbinding had met Kleve met 4 maal per dag een doorlopende verbinding naar Keulen. Reden voor deze verbinding was de slechte vervoersmogelijkheid vanaf onder meer Rotterdam naar Duitsland door ondiepten in de rivier de Rijn en voorts het conflict met de instanties van een andere Duitse spoorwegverbinding, die de lijn vanaf Zevenaar naar Oberhausen beheerden. Veel vertraging ontstond door het door deze instanties geëiste, verplichte overladen in Emmerich.  Deze lijn liep parallel aan de huidige spoorlijn met een apart stationsgebouw in Elten. Bij de rivier achter Spijk lag bij de spoorweghaven het station Welle. De rijtuigen werden daar met een pont overgezet naar het Duitse Spijck en vandaar via Griethausen naar Kleve. De lijn heeft tot 1926 bestaan. De lijn van het Duitse Spijck tot Kleve heeft nog tot 1981 gefunctioneerd. De spoorlichamen alsmede het haventje zelf liggen er nog steeds. Motief voor deze lijn was dus een betere en snellere verbinding te scheppen tussen de haven van Rotterdam en het Duitse achterland. U hebt onderweg al gezien welke omvangrijke bouwwerken nodig zijn voor de aanleg van de huidige Betuwelijn. De lijn Zevenaar-Kleve kan worden beschouwd als een voorloper van dit alles, echter met heel wat minder gevolgen voor het landschap. In een andere fietstocht door ons uitgezet (Grenslandtocht Borghees) zult u langs de spoordijk van deze lijn fietsen.

  14. Treinpont + haven Welle bij Spijk 1912

72. Steeds de weg zelf blijven volgen; de weg gaat eerst met een bocht naar links dan dan naar rechts naar beneden naar het rijtje huizen dat de 12 Apostelen wordt genoemd. (dus niet de poorten inrijden door die leiden naar de klei-, zand- en grindwinningsplaatsen in deze waard.!!!) 

• U rijdt langs deze huizen op en aangekomen op de dam na deze huizen is het tijd om het volgende geluidsfragment te beluisteren

  9e geluidsfragment (De Twaalf Apostelen) U kijkt thans uit over de Geuzenwaard. Dit is de plaats waar in vroegere tijden de rivier vanaf links vanaf Tolkamer komende naar rechts met een grote boog om Lobith heenliep richting Elten/Herwen en verder. Links ziet u nog enkele oude geulen liggen die onlangs opnieuw zijn opengelegd. Rechtvoor u ziet u Lobith liggen.

  15. Geuzenwaard Lobith

73. Nu rechtdoor het fietspad inrijden richting Lobith dat u voor u ziet liggen.

74. U rijdt nu door het "Schipperspoortje".

• Dit is het enige overblijfsel van de burcht het Tolhuys die diende om onder meer de tolgelden te innen van de schippers die de Rijn passeerden. Overigens heeft het Tolhuys zelf eerder wat dichter naar Spijk toe gelegen omdat de loop van de Rijn en Waal destijds anders was. Later is het verplaatst naar de plek die u thans passeert. Nadat de Rijn hier meer verzandde is de tolheffing naar Tolkamer verplaatst. Het poortje is een entree tot de voorburcht van het kasteel.
  

  16. Het Tolhuys te Lobith

  17. Schipperspoortje te Lobith

75. Na Schipperspoortje rechtsaf gaan. De weg maakt even verderop een bocht naar links.

76. U ziet dat u wederom op een dijk rijdt.. De weg heet dan ook Dorpsdijk.

77. Even verderop op de plaats waar van rechts de weg Zwarte Sluis komt rechtdoor blijven rijden de Walhof in.

• Ongeveer op de plek van de huidige kerk heeft destijds de hoofdburcht van het Tolhuis gestaan.

78. Voor wit zaalkerkje linksaf gaan.

79.  Na de muziekkiosk rechts van u gewoon rechtdoor rijden richting Gildehuis.

• Als u net als de schippers vroeger wat wilt verbrassen; er zijn hier diverse cafés rondom u !!!

80. Weg gaat omhoog naar de Dorpsdijk; hier voor het Gildehuis rechtsaf slaan; daarna de dijk blijven volgen tot het volgende punt.

• U ziet links van u nog de Geuzenwaard met daarin wat oude opnieuw uitgegraven beddingen van de Rijn.

81. Op voorrangskruising met Boterweg/Transeedijk/Boterweg rechtsaf gaan (Transeedijk); Op dit kruispunt begint de Boterweg die in vroegere tijden via Tolkamer naar Schenkenschanz liep, en waarvan in een vorig tekstfragment melding wordt gemaakt.

• U ziet dat het hele vroegere dorp Lobith omgeven is door dijken. De onderdoorgangen in al deze dijken waar thans wegen doorheen lopen kunnen allen met schotten worden dichtgemaakt, zodat bij dijkdoorbraken de kern van Lobith zelf niet onder water loopt.

82.  Op (voorrangs)kruising fietspad rechtdoor richting Elten ingaan (Eltenseweg)

83.  Na knipperlicht en voor brug weg oversteken naar links en fietspad dat dan naar rechts buigt en de polder ingaat gaan volgen.
    (stap hier even af - gevaarlijke oversteek !)

• Dit pad loopt langs een oude Rijnstrang. 

  Even verderop worden het er twee en het gebied daartussen heet het Erfkamerlingschap Dit was vroeger de oorspronkelijke loop van de Rijn die vlak langs Lobith liep voordat het Pannerdens Kanaal in 1701-1707 en later het vervolg daarop het  Bijlands Kanaal in 1775 werd gegraven en daarbij het gehele Gelders eiland met de dorpen Lobith, Herwen Aerdt en Pannerden die oorspronkelijk tot het Betuws grondgebied hoorden een eiland maakten. Destijds was er geen enkele wegverbinding met dit eiland en waren er slechts een vijftal veerverbindingen, te weten Pannerden-Millingen, Pannerden-Doornenburg, Pannerden-Ooij, Aerdt-Babberich, Lobith-Elten (Hauberg); Einde van dit jaar zullen een tweetal nieuwe zelfbedienings-veerverbindingen weer tot stand komen voor voetgangers en wel op de plaats van het voormalige Aerdtse Veer tussen Aerdt en Babberich en de tweede vanaf de Grote Gelderse Waard bij Ooij naar Pannerden.

  18. Oude Rijn in Ossenwaard

• U komt onderweg op dit deel van de route tot aan de Herwense dijk langs een tweetal picknickplaatsen; staf even van de fiets af en strek uw benen. Tijd om nu even het volgende geluidsfragment af te luisteren.

•   Tijd om nu even het 10e geluidsfragment (Ossenwaard/Reimerswaard) af te luisteren.

84. Het fietspad gaat na een tijdje over in een asfaltweg; het buigt naar rechts af naar beneden vanaf een dammetje voor een boerderij.

85. De asfaltweg gaat een dijkje over en gaat rechtsaf

86.  Asfaltweg steeds blijven volgen totdat deze de dijk opgaat

87. Op dijk rechtsaf gaan; u komt wederom langs Huis Aerdt dat we eerder op deze tocht bezocht hebben.

88. Op voorrangskruising rechtsaf gaan richting Babberich (Brugweg)

89. U gaat een tweetal bruggen over die de oude Rijn kruisen.

• De brugverbinding kwam pas kort voor het begin van de Tweede Wereldoorlog gereed. 

  Tijdens de oorlog is deze brug tweemaal vernield; in 1940 door de Nederlanders zelf, en in 1945 door de Duitsers. Voor de Tweede Wereldoorlog moest men gebruik maken van het Aerdtse Veer dat als u naar links kijkt lag aan het einde van de bomenrij gelegen aan aan de linkerzijde van de Oude Rijntak; De voormalige veerstoep en het weggetje erheen is nog intact.

  19. Baileybrug Herwen 1946

90. Als u na bossage rechts van u even naar rechts kijkt ziet u op een dijkje nog een restant van een voor de Tweede Wereldoorlog gebouwde tankversperring. Op die plaats loopt thans de Duitse grens.

91. Even verderop ziet u een dijk, die aan de rechterzijde van de weg waar u op rijdt verder loopt. Dit is het restant van de voormalige Liemerse overlaat die later verhoogd is tot een normale dijk; over deze overlaat later meer.

• Na de toegangsweg naar de boerderij ziet u even verderop een onverharde weg naar links het terrein ingaan richting een schuurtje. Dit is de oorspronkelijke toegangsweg vanaf Babberich naar het Aerdtse Veer. De Veerweg in Babberich liep destijds met een boog naar dit punt toe. Het toegangsweggetje naar het veer zelf gaat een eindje verderop de dijk over naar de Oude Rijn. Het veer zelf is in 2005 weer in ere hersteld en vaart op de oude plaats weer heen en weer als overgang over de Rijnstrang in de Wandelroute "Gangen door de Rijnstrangen" welke door het Rijnstrangengebied loopt. De route is te koop bij het infocentra de Gelderse Poort bij de Panoven in Zevenaar en Huis Aerdt te Herwen.

  20. Aerdtse Veer 1935

  21. Aerdtse Veer 2005

92. De weg maakt vervolgens een boog naar links het dorp Babberich in. Aan de rechterzijde ziet u nog een grote dijkdoorbraak liggen, de Zwanenwaaij.

93. Even nadat van rechts de alleen voor fietsers/bromfietsers toegankelijke Vendelstraat op de weg uitkomt moet u naar links de weg oversteken en het fietspad naar Oud-Zevenaar/Zevenaar inslaan (Kamphuizerweg)

94. De weg gaat even verder over in een smal fietspad.

• U ziet dat het pad wat hoger ligt dan het terrein links van u. Dit komt omdat het terrein links in vroeger tijden een bedding is geweest van de Rijn. Het pad loopt zelf over de destijds geslechte dijk tussen Oud-Zevenaar en Babberich. Ten tijde van Koning Lodewijk Napoleon  kwam men met het plan om op een aantal plaatsen in deze dijk openingen te maken; waardoor met hoog water het water van de Rijn via de Liemers richting Angerlo/Doesburg zou kunnen stromen, waardoor minder kans op dijkdoorbraken elders zou ontstaan. Men overwoog destijds zelfs een kanaal te graven van de Oude Rijnmond naar Doesburg en de Nederrijn en Lek definitief te sluiten. om dijkdoorbraken langs deze rivieren te voorkomen. Grappig is het, dat thans in het kader van de hoogwaterbestrijdingsproblematiek ook een voorstel op tafel lag om opnieuw zulk een “groene rivier te graven tussen Groessen en Zevenaar en zo verder richting Doesburg, dat het niet gehaald heeft.
  Men was destijds eerst van plan de Oude Rijn tussen Aerdt en Zevenaar af te dammen en al het hoge water via de Liemers te laten afvloeien. Na veel protesten is destijds besloten om een verlaagde ringdijk (De Liemerse overlaat waarover even hiervoor al wat verteld is) in de vorm van een soort “U”om de oorspronkelijke dijk te leggen (om zo ontstaan van nieuwe wielen te voorkomen), en de oorspronkelijke dijk waarop u thans rijdt helemaal af te graven.. De overlaat heeft een drietal keren gewerkt in 1814, 1820, 1850, waarbij grote delen van de Liemers, waaronder ook Zevenaar  blank kwamen te staan.

• U passeert de aan de rechterzijde liggende havezate Camphuysen. 

  Klik op bovenstaande link om meer achtergrondinformatie te horen over deze havezathe van site http://www.kasteleningelderland.nl/, waarvan nevenstaande foto afkomstig is. Stap hier even af en beluister het volgende:   11e geluidsfragment (Camphuysen).

  22. Havezathe Camphuysen

95. De weg vervolgt midden door een zgn. waai, de zgn. Egelwaai.

96. Op kruising met Bettestraatje rechtdoor de dijk opgaan (Oud-Zevenaarsedijk)

97. Vlak na het plaatsnaambord Oud-Zevenaar het paadje dat naar links over de dijk rondom de kerk gaat opgaan (’t Olde Processiepad)

• Ga even rustig zitten bij het uitzichtspunt. 

  Voor u ziet u de uiterwaarden van de oude Rijn.  Achter u de dubbelkerk van St. Martinus met daaraan een zijbeuk voor Maria. Dit was vroeger een bekend bedevaartsoort. In de toreningang bevindt zich een tegelplateau in de vorm van een doolhof.  Het kerkgebouw is al zeer oud en het oudste gedeelte van de toren is nog uit tufsteen gebouwd. Opzij van de kerk is nog een steen gemetseld waarop de waterhoogte staat aangegeven tijdens een van de overstromingen (15,25) Bij het groepje grafstenen staat de oudste treur-es van Nederland. Neem nu even de tijd om te luisteren naar het volgende    12e geluidsfragment (Sint Martinuskerk).

  23. Kerk Oud-Zevenaar 1742

98. Na verlaten van het pad rechtdoor de weg op de dijk blijven vervolgen (Kerkweg)

99.  Op plek waar van rechts de Oud-Zevenaarseweg op de Dijk uitkomt rechtdoor blijven rijden. Weg verandert nu van naam in de Ooijsedijk

• Links ziet u een plas genaamd de Karekiet. Deze is gegraven om een betere biotoop te bieden voor deze vogelsoort die in een nest in het riet broedt en men tracht op deze wijze het aantal broedparen van deze vogelsoort die in het Rijnstrangengebied thuishoort te vergroten.

100. Dijk maakt een grote bocht naar links, rechts ziet u de waai de Breuly die al in 1559 wordt genoemd in de analen.

• Over de Breuly valt nog wel het een en ander te vertellen. 

  Omdat we echter vlakbij het eindpunt van de Panoven zijn, bewaren we dat tot straks; zodat u tijdens een bakje koffie of iets anders er even rustig voor kunt gaan zitten.

  24. De Breuly

  
  

101. Na de Breuly gaat u de weg rechts naar beneden (aangeduid met bord Panoven) de Slenterweg in en halverwege de afrit onmiddellijk met een scherpe bocht naar rechts de Breulylaan in.

102. U passeert de toegangspoort tot het zwembad; een einde verderop ziet u links van u de klei-afgravingen liggen van de Panoven.

103.  Aan het einde van de Breulylaan linksaf gaan; u rijdt nu weer richting de Panoven

104. Eindpunt café De Herberg van de Panoven.

•  We zijn nu aangeland op het eindpunt van deze tocht. 
  Allereerst koffie of iets anders en dan gaan we even luisteren naar het

•   13e geluidsfragment (De Breuly)

• U hebt het er warm van gekregen? Dan eerst een van de herbergier om daarna te gaan luisteren naar het 

•   14e (slot)geluidsfragment (De Panoven)

We hopen dat u van deze tocht hebt genoten en een tot ziens.

Vergeet niet de mp-3 speler in te leveren bij het dienstdoende personeel van de Panoven, waarna u de waarborgsom terugkrijgt.!!

• Teksten geluidsfragmenten: Rien van den Heuvel, MAW bureau voor teksten, 0316-527471

• Routebeschrijvingen en webdesign: Henk van Hoek,  06-13286313 http://www.gelderse-poort.com/ 

Afdrukken Pagina

Versturen reactie over deze route aan webmaster

Copyright © 2005 Runtil.  Alle rechten voorbehouden. 
Herzien: 23 October 2009